Bazylika konkatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kołobrzegu

---

Historia

Okres katolicki

Budowa kościoła parafialnego pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny w Kołobrzegu rozpoczęła się prawdopodobnie na początku XIV wieku, jednak data ta nie jest do końca ustalona. Prace budowlane prowadzono na miejscu wcześniejszej świątyni, którą był kościół św. Mikołaja. Pierwsza msza święta miała miejsce w 1321 roku na placu budowy. W kolejnych dwóch wiekach budowla była wzbogacana i rozbudowywana, a jej wygląd zmieniał się z każdym kolejnym ogólnym remontem.

Z powodu osiadania terenu, wielokrotnie wprowadzano przebudowy kościoła. Na koniec XV wieku wieże północna i południowa zostały połączone, tworząc jedną, solidną wieżę. Zamurowano przerwę między nimi, a dodatkowo dobudowano hełm środkowy, co sprawiło, że świątynia zyskała monumentalny charakter, który przetrwał do naszych czasów.

Od XIV wieku kościół Mariacki w Kołobrzegu był kolegiatą, co oznaczało, że pełnił funkcję ważnej instytucji religijnej w regionie.

Okres ewangelicki

W XVI wieku kościół stał się świątynią luterańską, początkowo w ramach Pomorskiego Kościoła Ewangelickiego, a później, od 1817 roku, w strukturze Pruskiego Kościoła Unijnego. Przez okres od XVII do XX wieku, budowla była wielokrotnie niszczona z powodu działań wojennych. W 1945 roku, w czasie walk o Twierdzę Kołobrzeg, kościół był strategicznym punktem obrony miasta, niestety, ucierpiał znacznie pod wpływem ostrzału artylerii radzieckiej, co doprowadziło do jego zniszczenia.

Okres katolicki po II wojnie światowej

Po zakończeniu II wojny światowej, początkowo planowano rozbiórkę ruin kościoła. Jednak w 1957 roku budowla została przekazana kościołowi katolickiemu, co przyczyniło się do rozpoczęcia prac odbudowlanych. W 1958 roku, poświęcono prezbiterium, w którym odprawiono pierwszą mszę po odbudowie.

W latach 60. XX wieku, zgodnie z decyzją władz PRL, w nieodbudowanej części kościoła urządzono Muzeum Oręża Polskiego, a w nawie głównej eksponowano sprzęt wojskowy z czasów II wojny światowej. Dopiero w 1974 roku cała świątynia została z powrotem przekazana na cele kultu religijnego.

W 1972 roku kościół Mariacki zyskał status konkatedry w diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej, a w 1979 roku przywrócono mu rolę kolegiaty. Dwa lata później, w 1980 roku, powołano przy katedrze nową parafię.

13 czerwca 1986 roku Jan Paweł II nadał kościołowi tytuł bazyliki mniejszej, co miało ogromne znaczenie dla lokalnej wspólnoty. Natomiast 23 października 2007 roku, w krypcie pod kościołem pochowano kardynała Ignacego Jeża, pierwszego ordynariusza diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej.

Wyposażenie i zabytki

W wyniku licznych zniszczeń spowodowanych wojnami, kościół w Kołobrzegu stracił wiele ze swoich historycznych elementów dekoracyjnych oraz wartościowych dzieł sztuki sakralnej. Jednakże, w świątyni zachowały się niektóre niezwykle cenne obiekty.

Trzy ołtarze z drewna z przełomu XV/XVI wieku

Przed wiekami, pochodzące z gotyckiej katedry w Kołobrzegu, tylko cztery ołtarze przetrwały do dzisiejszych czasów. Z trzech ołtarzy obecnie wciąż znajdują się w katedrze, a jeden można podziwiać w Muzeum Narodowym w Szczecinie. Wszystkie powstały około roku 1500 i mają formę tryptyków, prawdopodobnie stworzonych przez lokalnych rzemieślników.

• W prezbiterium znajduje się ołtarz „Ostatnia Wieczerza”, którego autorem był najprawdopodobniej Andrzej Wentzel, twórca ołtarza głównego w koszalińskiej katedrze. Ma on interesujące malowidło „Zwiastowanie Marii Panny” na odwrocie skrzydeł tryptyku, przypisywane Jakubowi Vidrachowi. Na predelli, która pochodzi z innego ołtarza, przedstawione są sceny z życia św. Jakuba.
• Ołtarz „Pokłon Trzech Króli” położony jest z lewej strony ołtarza głównego. Obejmuje on tytułową scenę oraz figury ośmiu świętych, a na odwrocie namalowano scenę Zwiastowania.
• Trzeci ołtarz, umieszczony po prawej stronie ołtarza głównego, zawiera figury św. Anny Samotrzeciej i św. Mikołaja. Podobizny tych samych świętych można dostrzec na rewersie skrzydeł tryptyku. Fundator tego ołtarza, Katarzyna Baden, była córką burmistrza Kołobrzegu, a dzieło wykonano w warsztacie Mistrza Pasji Chociwelskiej.

Stalle kapituły i rajców miejskich

W nawie południowej umieszczono bogato zdobione stalle płynące z rzemiosła członków rady miejskiej, które świadczą o zamożności tamtych czasów. Pochodzą one z pierwszej ćwierci XV wieku, najprawdopodobniej tworzone były w warsztacie cysterskim.

Ich boki zdobią sceny takie jak Sybilla Tyburska z cesarzem Augustem, Maria z Dzieciątkiem oraz mityczne przedstawienia grzesznika pożeranego przez smoka-diabła, biskupa i rycerza. Hełmy rycerskie, tarcze i inne elementy panopli również są wyeksponowane. Przy tym w prezbiterium katedry zostały zachowane dębowe stalle kapituły kołobrzeskiego kościoła.

Te stalle wykazują liczne płaskorzeźby smoków i mantykor z długimi ogonami oraz charakterystycznymi ludzkimi i zwierzęcymi głowami. Powstanie tych dzieł szacuje się na około 1340 rok, a dzieło wyszło z pracowni Hermana Walthera z Kołobrzegu, co czynią je najstarszymi tego typu obiektami w Polsce.

Chrzcielnica z 1355 roku

Interpretując sanktuarium można również zauważyć, że chrzcielnica z brązu, odlana przez Jana Alarta, stanowi niezwykły element historyczny. Misa jest podtrzymywana przez figury czterech lwów, a jej bocznych powierzchniach znajduje się 26 płaskorzeźbionych scen przedstawiających życie Chrystusa, ułożonych w dwóch rzędach.

Wokół misy biegnie łaciński napis, który po tłumaczeniu brzmi: „W roku pańskim 1355 wykonana przez Jana Alarta”. Tajemnicą dla wielu pozostaje, że jest to najstarsza metalowa chrzcielnica na Pomorzu Zachodnim.

Płaskorzeźba Ostatnia Wieczerza

Niezwykłym obiektem jest również relief, który był częścią nieistniejącego już ołtarza z końca XVII wieku. Ołtarz ufundowany przez Gabriela Maurersberga znajdował się w prezbiterium, a w 1807 roku, podczas oblężenia Kołobrzegu przez wojska napoleońskie, został zniszczony przez pociski.

Zniszczenie nie oszczędziło także omawianego ołtarza, a ocalała jedynie predella z przedstawieniem Ostatniej Wieczerzy. Na reliefie można dostrzec wyraźnie Judasza, który trzyma sakiewkę z srebrnikami, a u jego stóp siedzi smok, symbolizujący diabła.

Tablice nagrobne i epitafia

W przeszłości większe kościoły pełniły rolę miejsc pochówku. Kołobrzeska katedra nie była wyjątkiem. Płyty nagrobne początkowo umieszczano w posadzce kościoła, ale z biegiem lat usunięto je, a cenniejsze (22 płyty) wystawiono pionowo przy ścianach katedry.

Do najcenniejszej z nich zalicza się gotycka płyta z wizerunkiem młodzieńca o imieniu Benedykt, która obecnie znajduje się w pobliżu siedmioramiennego świecznika. W części podwieżowej katedry można zobaczyć zachowane płyty nagrobne oraz epitafium rodu Kameke, które przywieziono do katedry po II wojnie światowej.

Barokowe epitafium z 1718 roku wykonane jest z piaskowca, zdobią go figury Diany i Herkulesa. Widoczne w nim detale jak herb rodu, panoplia oraz relief uskrzydlonej czaszki także przyciągają wzrok. Płyty nagrobne w otoczeniu także zawierają wiele plastycznych elementów, w tym wymowną płaskorzeźbę z przedstawieniem Paulusa Damitz z żoną.

Krucyfiksy

W kołobrzeskiej katedrze znajdują się dwa gotyckie krucyfiksy. Większy z nich posadowiony na belce tęczowej między nawą główną a prezbiterium ma imponujące wymiary: 3,5 m wysokości oraz 2,2 m szerokości. Pochodzi on z kościoła w Rymaniu, skąd trafił do katedry w 1976 roku. Dzieło wykonano w XIV wieku w formie „drzewa życia”, nawiązując do rozkwitu chrześcijaństwa.

Nad głową Chrystusa widnieje napis „INRI”, a na końcach ramion krzyża znajdują się symbole Ewangelistów. Drugi z krucyfiksów, znacznie mniejszy, datuje się na 1330 rok, wykonany jest z dębu, również w formie „drzewa życia”.

Świeczniki

Gotycki świecznik siedmioramienny z 1327 roku

Bez wątpienia wyjątkowym obiektem jest gotycki świecznik siedmioramienny z 1327 roku, który jest jedynym w Polsce i jednym z pięciu na świecie zachowanych kandelabrów tej formy. Ma znaczące wymiary: wysokość 4 m, rozpiętość ramion 380 cm oraz wagę przekraczającą 900 kg.

Fundatorem świecznika był dziekan kapituły kołobrzeskiej Gotfryd de Wida, a odlał go z brązu Jan Apengeter. Podczas licznych wojen świecznik doznał uszkodzeń, a w czasie II wojny światowej został rozmontowany i schowany w kościele, jednak w latach pięćdziesiątych XX wieku udało się go uratować z rąk złomiarzy przez Jana Frankowskiego.

Obecnie po renowacji jest wystawiony w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, a od 1981 roku powrócił na swoje miejsce w kołobrzeskiej katedrze.

Podstawa świecznika podtrzymywana jest przez smocze głowy osadzone na grzbietach lwów. Kolumna świecznika ozdobiona jest liliami, liśćmi winnej latorośli, a także wizerunkami apostołów i aniołów, co nadaje mu wyjątkowy charakter. Obiekt niesie ze sobą bogaty program ideowo-symboliczny, nawiązujący do darów Ducha Świętego oraz nauczania Chrystusa.

Korona Schlieffenów

Drewniany świecznik wiszący z 1523 roku, znany jako Korona Schlieffenów, został ufundowany przez znaną kołobrzeską rodzinę o słowiańskich korzeniach. Świecznik ten wykonany był w warsztacie Mistrza Michała z Augsburga, autora ołtarza głównego w kościele Mariackim w Gdańsku.

Jak wiele dzieł, żyrandol reprezentuje sztukę gotycką, ale niektóre jego elementy łączą style obu epok. Ozdobiony jest rzeźbami Matki Bożej z Dzieciątkiem oraz św. Jana Chrzciciela, a ponadto znajduje się tam bogato polichromowany baldachim. W legendzie mówi się, że świecznik ufundowano na odkupienie win za śmierć Jakuba Adebara.

Korona Holkenów

Innym znaczącym obiektem jest mosiężny świecznik wiszący z 1420 roku, znany jako Korona Holkenów. Ufundowano go przez rodzinę Holkenów, chociaż wykonawca nie jest znany. W centrum żyrandola umieszczono figurkę Matki Bożej z Dzieciątkiem otoczoną łukowato wygiętymi prętami, które naśladują pędy winnej latorośli, co nadaje mu niepowtarzalny charakter.

Lichtarze są odwróconymi koronami, a całe dzieło jest jednym z nielicznych zachowanych gotyckich metalowych świeczników na Pomorzu, co czyni je bardzo cennym.

Obrazy

Cnotliwa niewiasta

Obraz z 1494 roku, znany jako „Cnotliwa niewiasta”, został wykonany techniką temperową. Jego autor, Ivan von Coztenbach, pozostaje nieznany, choć być może był fundatorem. Centrum obrazu zajmuje postać kobiety otoczonej licznych atrybutów, a wokół znajdują się objaśnienia w języku niemieckim.

Obraz stanowi pomost między dwoma epokami – gotykiem a renesansem. Wezwanie do symboliki atrybutów jest bardzo bogate, z krucyfiksem w dłoniach, który symbolizuje wiarę i przestrogi związane z plotkarstwem. Obok widoczny wąż symbolizuje roztropność, a gołąbek jest znakiem wierności.

Chrystus przed Piłatem

Obraz olejny na desce namalowany w 1640 roku przez Joachima Knochenhauera przedstawia postacie, które mają odzwierciedlać nową rzeczywistość siedemnastego wieku.

Rycerz na cmentarzu

Obraz „Taniec śmierci” z 1492 roku, stworzony techniką tempery na desce, portretuje rycerza w zbroi. Otaczają go szkielety zmarłych, które trzymają narzędzia swego fachu. Rycerz modli się, a szkielety nie są dla niego groźne, wręcz przeciwnie – pomagają mu w obronie przed grupą konnych rycerzy symbolizujących zło.

Napis na obrazie „Proście Boga o duszę Severta Grantzina” nadaje mu charakter epitafium.

Ukrzyżowanie

Obraz pochodzi z pierwszej połowy XVI wieku, stworzony temperą na desce przez flamandzkiego malarza Schmidta z Antwerpii. Chociaż skradziony w 1990 roku, udało się go odzyskać i ponownie wprowadzić do katedry. Obraz przedstawia Ukrzyżowanego z dwoma łotrami, jednocześnie ukazując fundatora oraz postacie Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty, które są ukazane bez aureoli, co przyczynia się do dyskusji na temat protestanckiego podejścia autora.

---

Oceń: Bazylika konkatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kołobrzegu

---